|
ZAZACA OKUMA VE YAZMA DERSLERİ Hüseyin Sevinç GİRİŞ Bu derslerin ana amacı Zazaki - Dımılki- Kırmancki'yi bilmeyenlere öğretmek değil, fakat Zaza - Kırmanc - Dımıli dilini konuşabilip, okuma-yazmasını bilmeyenlere, okuma ve yazma konusunda yardımcı olmaktır. Halkımızın kendi yerel dillerinde Kırmanc, Dımıli ya da Zazaki olarak adlandırdığı bu kavramlar kullanılırken, sonuçta aynı dilden ya da ortak bir dilden bahsedildiği anlaşılmalıdır. Biz bu yazıda, Zazaca kavramını kullanacağız. Bunu kullanırken Kırmanc ve Dımıli kavramlarını da kastederek yazdığımızı belirtmek durumundayız. Ayrıca yerel adlandırmalardaki Kırmanc ve Dımıli kavramlarının Türkçe kelime karşılığının ‘Zazaca’ olduğunu da belirtmek gerekir. Bu yazının hedef kitlesi haliyle Türkçe bilen kesimlerdir. Türkçe'de okuma yazma bilen bir kimse, eğer yeterince Zazaca da biliyorsa, kısa zaman zarfında yapacağı alıştırmalarla, Zazaca okuma - yazma sorununu, bu dersler aracılığı ile halledeceğine inanıyoruz. Zazaca konuşabilen bir kişi, çok kısa bir sürede akıcı bir şekilde okuyup yazmayı da geliştirecektir. Bilindiği gibi Zazaca konuşanların hemen hemen hepsi Türkiye kökenli ve Latin harfleriyle Türkçe okur-yazardırlar. Bu nedenle de buradaki okuma yazma konusundaki izahları, örnekleri ve karşılaştırmaları Türkçe olarak yapacağız. ALFABE Alfabeler çeşitli harflerden oluşurlar. Her alfabe, bir dili yazıya dökmek için harf denen işaret ya da sembol veya kalıplardan oluşur. Demek ki, her sembol yani harf, bir sesin somut resmidir. Harfler, konuşma dilindeki seslerin bir şekilde adlandırılması için araç görevini yüklenirler. Bütün alfabelerde ortak olan bu durumun Zazaca’da da olması anlaşılır bir şeydir. Bu nedenle her hangi bir sesi, istediğimiz bir sembol ile yazı dilinde kullanabiliriz. Burada dikkat edilmesi gereken şey, sembollerin kolayca anlaşır olabilmesidir. Yani söz konusu sembolün hangi sese takabül ettiğini okuyan kişinin kolaylıkla öğrenmesi gerekir. Ayrıca uluslararası alfabelerde tanınan sembolleri, yani harfleri kullanmak, okuduğumuzu kolayca anlamak açısından önem taşır. Kimi dillerde aynı şekil veya biçimde yazılan harflerin farklı seslere tekabül ettiğini ne unutmamak gerekir. Farklı dilleri okurken o dili bilmiyorsak, harfleri kendi dilimizde alışkın olduğumuz seslerle okumak durumunda kalırız. Fakat bu da, okuduğumuz kelimeyi dinleyen kişinin anlamasını ne yazık ki mümkün kılmıyor. Örneğin Türkiye’de, Almanca bilmeyen biri “Zug” (tren) kelimesini doğal olarak Türkçedeki biçimiyle okur. Yani kelimenin başındaki ilk (Z) harfini, Türkçe’deki (Z) sesi ile okur. Fakat Almanca bilen biri, bu kelimeyi bu telafuz biçimiyle anlayamaz ya da anlamakta zorluk çeker. Çünkü buradaki (Z) harfi Türkçe’den tamamen farklı bir sesle okunuyor. “Zug” kelimesinin başındaki (Z) harfi Türkçe’deki (Z) sesini değil, Zazaca’da olan, ama Türkçe’deki harf ile aynı yazılmasına rağmen duruma göre farklı bir ses veren (Ç ya da çh) sesini vermektedir. Bu nedenle okuyucu, her nekadar kimi harfler aynı gözükse de, Zazaca seslere dikkat etmelidir. Bu durumda, farklılıkların olduğu hallerde izah edilen veya belirtilen kurallara mutlaka dikkat edilmelidir. Üstelik, bunlar zor ve karmaşık değil, tersine oldukça basit ve anlaşılır kurallardır. Yani korkmamıza gerek yok. I. DERS Zazaca Alfabe ile Türkçe alfabe arasındaki fark kolayca kavranabilecek kadar az sayılır. Türkçe alfabedeki harflerın 28 tanesi Zazaca’da da aynı şekilde yazılır ve aynı sesi verirler. Türkçe’den farklı olarak Zazaca’da 1 sesli ve 3 sessiz harf daha vardır. Bu 4 harf ile birlikte Zazaca alfabe böylelikle 32 harften oluşmaktadır. Zazaca alfabe şu 32 harfden oluşmaktadır: a, b, c, ç, d, e, ê, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, ş, t, u, ü, v, w, x, y, z Türkçe ile aynı olan 28 harfler ise şunlardır a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z 29 harften oluşan Türkçe alfabeden tanıdığımız 21 sessiz harfin tümü, 8 sesli harften de 7 tanesi Zazaca’da da olduğu gibi kullanılmaktadır. Dikkat edilirse, Türkçe’deki ( Öö ) ünlü harfi veya sesi Zazaca'da yoktur. Türkçe’de olmayıp da Zazaca’da olan harfler ise şunlardır: Zazaca'da, Türkçe'den farklı olarak fazladan ( ê, q, w, x ) sesleri vardır. Bu seslerin ifade edildiği harfleri, sonraki derslerde örneklerle açıklayacağız. Zazaca alfabede, Türkçe’deki biçimiyle yazılmasına rağmen kimi durumlarda benzer ses, fakat bazen de farklı bir ses veren ya da farklı seslere dönüşen harfler de vardır. Bunlar: (C) ve (Ç) harfleridir. Bu sesleri ayrı bir sembolle anlatmamıza, başka bir değişle harf sayısını çoğaltmamıza gerek yok. Çünkü bu seslerin verildiği durumlar için basit ve kısa kurallar vardır. Bunları sırası geldiğinde, açıklamaya çalışacağız. Türkçe alfabedeki harfler ve sesler ile ortak olan, Zazaca harfler ile başlayalım derslerimize. Zazaca - Türkçe ortak 21 SESSİZ HARF Türkçe alfabeden tanıdığımız 21 sessiz harfin tümü, Zazaca alfabede de olduğunu söylemiştik. Bunlar, aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. (Kelimeleri Türkçe ses biçimiyle okuyunuz.)
Zazaca ve Türkçe’de ortak 7 SESLİ HARF vardır:
Aşağıdaki ZAZACA kelimeleri Türkçe’deki ses biçimiyle okuyunuz!
Şimdi de şu cümleleri okuyunuz! · Manga biya vind: İnek kaybolmuş · Lüye kerge çişta (kişta): Tilki tavuğu öldürmüş. · Ko ra veng yeno: dağdan ses(ler) geliyor. · Adır dest vêşneno: Ateş el yakar · Teber de vore varena: Dışarıda kar yağıyor. Yukarıda, Zazaca ve Türkçe harfler ile telafuzu ortak seslere ilişkin örnekler verildi. Görüldüğü gibi ortak harf ve sese karşılık, kelimeler aynı değildir. Bu da iki dilin bir ve aynı olmadığından dolayı doğaldır. II. DERS Türkçe’den farklı olarak Zazaca’da 4 ayrı harf daha bulunmaktadır: Zazaca’daki şu harfler Türkçe alfabede yoktur: Bunlar ( Q, W, X) olmak üzere üç sessiz ve bir de (Ê) sesli harflerinden oluşmaktadır Bunları aşağıda izah etmeye çalışacağız.
Zazaca’da farklı olan bu harflerle ilgili açıklayıcı örnekler: (Q q) sessiz harfine örnekler:
Aşağıdaki kelimeleri (Q) sesine dikkat ederek okuyunuz: · Mordemi qorê xo sıkna: Adam bacağını kırdı. · Veyveke rê zaf qelınd wazene: Geline çok fazla başlık parası istiyorlar. · Laco qıc (qız) rew ra zeweciyo: Küçük çocuk erkenden evlenmiş. · Qatıre jil ra şiya cêr: Katır uçurumdan aşağıya düşmüş. (W w) sessiz harfine örnekler:
Aşağıdaki kelimeleri (W) sesine dikkat ederek okuyunuz: · Werezaê mı sono mekteb: Yeğenim okula gidiyor. · Dewıci şiyê ware: Köylüler yaylaya gitmişler. · Wae, bıraê xode serkena: Kız kardeşine bakıyor. · Domani warway kaykenê: Çocuklar yalınayak oynuyorlar. (X x) sessiz harfine örnekler:
Aşağıdaki kelimeleri (X) sesine dikkat ederek okuyunuz: · Xalê mı ewro yeno çê ma: Dayım bugün bize geliyor. · Xalcêniya mı kota ra: Yengem doğum yapmış. · Qewa de xeti kaybenê: Kahvede kağıt oynanır. · Xatuna mordemi biya nêwes: Adamın eşi hastalanmış. Ê ê sesli harfine örnekler: Zazaca’da (Êê) sesi sık sık yanlış yazılır veya okunur. Bu sesi kavramak için bir çok defa egzersiz yapmak gerekir. E ve Ê seslerini ayırt etmek için aşağıdaki kurallara dikkat ediniz: 1) E ve Ê seslerinde ağız durumu farklılaşır. Normal (E) sesinde ağız düzleşirken, (Ê) sesinde ağız hafif biçimde yuvarlaklaşır. 2) (Ê) sesi, isim tamlamalarında tekil ve çoğul hallerde ek (suffix) olarak kullanılır. Örnek: Kıtabê Ali (Ali’nin kitabı). Ya da Kıtabê ma (bizim kitaplarımız) 3) Ê sesi, (ie) diftong sesinin benzeri olan sesli bir harftir. Kelimelerde (ê) sesi bir biçimde (ie) sesine yakın olarak okunur. (çêneke-çieneke, dês-dies vb.) 4) Türkçe’deki ses ile ortak olan C, Ç, Ş ve J harflerinden sonra (E) değil (Ê) harfi ile yazmak ve bu sesle okumak gerekir. (Örnek: cênike, çêneke, şêr, jêne vs.) 5) Kelimelerde vurgu Ê sesinin üzerindedir. Okurken bu sesin vurgulu okunması gerekir. (Örnek: Kıtabê mı: Benim kitabım) 6) Ê sesi, Arapça asıllı olan Türkçe’deki zeytin kelimesinde (Z) den sonraki (E) sesinin benzeridir. Keza Türkçe’deki yabancı kimseler anlamına gelen (el) kelimesi, aslında Zazaca’daki ê sesi ile okunmaktadır. Bilindiği gibi Türkçe’de, el kelimesinin iki anlamı vardır. Biri kolun bilekten aşağı kısmını (Zazaca’da dest) adlandırırken, diğeri, yabancı anlamına gelmektedir. Bu nedenle (el) kelimesini farklı anlamları ifade etmek için farklı seslerle okumak gerekmektedir. Zazaca’da, des (on) kelimesindeki (e) sesi ile, dês (duvar) kelimesindeki (ê) sesine dikkat ediniz! Burada farklı iki ses söz konusudur. Bu kelimeleri Türkçe telafuz biçimiylen okursak, iki kelime arasındaki anlam farklarını kavrayamayız. Bu nedenle iletişım zorlukları yaşanır. Şimdi aşağıdaki Ê sesli kelimeleri yukarıdaki kurallar ışığında okuyunuz.
Aşağıdaki kelimeleri (Ê) sesine dikkat ederek okuyunuz: · Kıtabê mı veciya: Kitabım çıktı. · Çêrang biyo çêwt: Tavan kirişi eğrilmiş. · Cênike nan pocena: Kadın ekmek pişiriyor. · Çê de kes çinno: Evde kimse yok · Koê jêle zaf berco: Jel dağı çok yüksektir. Türkçe’de olmayan bu 3 ünsüz ve 1 ünlü harfle beraber, Zazaca’nın 32 harfini de öğrenmiş olduk. Aşağıda görüleceği gibi sadece bu 32 harfi tanımak, Zazaca’yı okumak veya yazmak için yine de yeterli olmayacaktır. Bu nedenle derslerimize devam edeceğiz. III. DERS Aşağıda, Türkçe’de olmayan sesler ile ilgili açıklamaları göreceksiniz. TÜRKÇE İLE AYNI YAZILAN FAKAT FARKLI SESLER DE VEREBİLEN HARFLER: Zazaca’da, C ve Ç sessiz harfleri, önünde bulundukları sesli harflere göre Türkçe’dekine benzer ya da ondan farklı sesler de verebilirler. Bunların yazılışı Türkçe ile aynı olmasına rağmen, okurken değişik ses tonlaması gerekebilir. C ve Ç harfleri, (ê-i-ü) gibi sesli harflerin önünde Türkçe ile aynı sesi verirken, (a-e-ı-o-u) gibi sesli harflerin önünde ise Türkçe’de olmayan farklı bir ses de verirler. Cc, Çç sesli harflerinin farklı seslerine bazı örnekler Daha önce de belirttiğimiz gibi Zaza alfabesinin 28 harfi Türkçedeki gibi okunmaktadır. Bunlara (C ve Ç) harfleri de dahildi. Burada bir ayrıma dikkat etmek gerekir: C ve Ç harfleri her ne kadar Türkçe ile ortak harfler olsa da, bu iki harf, sonuna aldıkları sesli harflere göre belli bir kural halinde değişik ses de verebilirler. Şu kurallara dikkat ediniz: 1. C harfinden sonra (ê-i-ü) sesli harfleri gelirse, (C) sesi Türkçe ile aynı sesi verir. Yani C harfi Türkçe’deki gibi okunur. 2. C Harfinden sonra (a-e-ı-o-u) sesli harfleri gelirse, Türkçe'deki sesten ayrı bir ses (dz) oluşur. Bu iki oturmuş kural nedeniyle (ch) iki sessiz harf kombinasyonunu kullanmak gerekmez. 3. C sessiz harfi, kelimenin en sonunda 2. şıkdaki gibi bir ses ile (dz) okunur. Yani kelimenin en sonundaki (C) harfi Türkçe’den tamamen farklı bir ses verir. 1) C sesine örnek (Buradaki C sesi, Türkçe ile aynıdır) :
o Ciamerdi cün de genım vaydenê: Erkekler harmanda buğday savuruyorlar. o Cênike cêr ser şiye: Kadın aşağıya doğru gitti. o Cün, banê mara cêriyo: Harman, bizim evin aşağısındadır. 2) C sesine örnekler (Buradaki C sesi, Türkçe ile aynı değildir):
o Mormek cıte rameno: Adam çift sürüyor. o Meymanannê ca kenê ra: Misafirlere yatak seriyorlar. o Cemed vılışino ro: Buz eriyor. o Cor ra veng danê: Yukarıdan sesleniyorlar. 3) C sesine örnekler (Zazaca kelimelerin sonundaki ( C ) sesi, Türkçe’den değişik bir sestir, yani 2. şıktaki ses örneğindeki (dz) gibidir.) o dec - ağrı o tac – taç o cênc – genç 2. ve 3. şıklarda verilen örneklerdeki (C) sesi, Türkçe’dekinden farklıdır. Bir başka değişle bu ses Türkçe’de yoktur. Örneğin şu Zazaca kelimeleri Türkçe’deki gibi bir ses ile değil, 2. ve 3. şıklarda verilen kurallar ışığında farklı bir sesle okuruz: cam, can, cem vs... (Çç) SESİNE ÖRNEKLER: Şu kurallara dikkat ediniz: (bunlar yukarıdaki C sesinin kuralları ile aynıdır) 1. Ç harfinden sonra (ê-i-ü) sesli harfleri gelirse, (Ç) sesi Türkçe'deki ses ile benzeşir. 2. Ç harfinden sonra (a-e-ı-o-u) sesli harfleri gelirse, Türkçe'deki sesten ayrı bir ses (ts) oluşur. Bu kural nedeniyle (çh) iki sessiz harf kombinasyonunu kullanmak gerekmez. 3. Ç sessiz harfi, kelimenin en sonunda 2. şıkdaki gibi bir ses ile (ts) okunur. Yani kelimenin en sonundaki (Ç) harfi Türkçe’den tamamen farklı bir ses verir. 1) Ç sesine örnekler (Türkçe ile benzeşen ses durumu):
· Çêneke biya azeb, gurina: Kız, genç bir kız olmuş da çalışıyor. · Çêberê çêy kilıt kerdo: Evin kapısını kilitlemişler. · Ciamerdi vas çinenê: Adamlar ot biçiyor. · Cün de genım rosenê: Harmanda buğday satıyorlar. 2) Ç sesine örnekler (Türkçe'den farklı ses durumu) :
· Çımê mı dürr nêvinenê: Gözlerim uzağı göremiyor. · Çogana piye mı biya vindi: Babamın bastonu kaybolmuş. · Çamê vere bani bırno: Evin önündeki çamı kesmiş. · Ga çerme kerd: Öküzün derisini yüzmüşler 3) Ç sesine örnekler (Zazaca kelimelerin sonunda ( Ç ) sesi, Türkçe’den değişik bir sestir, yani 2. şıktaki ses örneğindeki gibidir.) o puç - çorap o paç – bez o boç - kuyruk
IV. DERS Zazaca’da bazı sesler, iki harfin kombinasyonu ile yazılarak ifade edilirler ya da ancak bu şekilde anlaşılabilinirler: Türkçeden farklı Zazaca sesler, yani iki harf kombinasyunundan oluşan harfler: Zazacada bazı sesler bir tek harfle ifade edildiklerinde anlam kargaşasına neden olabilirler. Çünkü Zazaca’daki kimi sesler Türkçe’de yoktur. Bu nedenle alfabe harflerini daha fazla arttırmadan, iki harfin kombinasyonu ile bu sesler yazım alanında ifadesini bulur. Bunlara örnek olarak da şu sesleri verebiliriz: çh, kh, ph, ve th Bunların üzerinde aşağıda daha detaylı olarak durulacaktır. Burada birer kelime ile hemen örnekleyelim: çhem (nehir), khan (eski), phonc (beş), tham (tad).
İki harf kombinasyonu ile yazımda ifadesini bulan seslere örnekler: Bu derste iki harf kombinasyonuna ilişkin örnekler verilecektir. Biribirine benzeyen ama tek harfle yazıldığında ses karışımına neden olan kelimeleri yan yana yazarak iki kombinasyonlu harflerin yazım alanındaki gerekliliğine tanık olacağız. Bir başka deyişle bu kombinasyon yardımıyla, anlama ve anlaşmada doğabilecek zorlukları önlemiş oluruz. Bu sesler için yeni harfler kullanılmalıdır da denebilir. Bu da bir görüştür. Fakat hiç bir dilde, bütün sesleri birebir ifade eden harfler yoktur. Her sese karşı harf bulmaya çalışmak, alfabe harflerini fazlalaştırdığı gibi, okuma-yazma alanında zorlukları da beraberinde getirir. Bu nedenle bilinen harflere yenilerini katmadan, iki harf kombinasyonu ile bu sorunu çözebiliriz. Son yıllarda yazılan eserlerde bu durumun yaygın halde kullanımı göz önünde bulundurulursa, belli bir mutabakatın sağlandığı da görülmektedir. Aşağıda, karşılaştırmalı örneklerle bu konuyu işlemeye çalışacağız. ÇH - çh sesine örnekler:
· Çhemê muzıri çip sono: Munzur nehri hızlı akıyor. · Çêneke çhılmê domani kena pak: Kız çocuğun sümüğünü temizliyor. · Layık ebe destê çhepiya nuste keno: Çocuk sol eliyle yazıyor. Buradaki (çh) sesi Türkçe’deki (ç) sesinden ya da bundan önce 2. ve 3. şıklardaki kural olarak verilen Zazaca sesten daha ayrı ve biraz daha sert çıkan bir sestir. Bu sesi kavramak için okuyucu, bu seslere ilişkin verilen kelimeleri tekrar yan yana getirerek okuma egzersizleri yapmalıdır. (Ç) sesi, dilin alt dişlere değmesi ile verilirken, (çh) sesi ise alt ve üst dişlerin hafifçe biribirine değmesi ile hafif bir ıslık biçiminde verilir. (Örnek: çım, çar, çape, çay, çel, çhel, çhem, çhep, çhik, çurt, çhurt...) KH-kh sesine örnekler:
PH - ph sesine örnekler:
Th - th sesine örnekler:
Aşağıdaki örneklerde iki harf kombinasyonun anlaşmada yarattığı kolaylıkları göreceğiz: Zazaca’da, kimi kelimelerin aynı biçim ya da harflerle yazılmaları durumunda farklı seslerin biribirinden ayırt edilmesi zorlaşır. Oysa farklı anlamları veren kelimelerin kolayca anlaşılması gerekir. Bu durum belli olmazsa, haliyla anlama ve anlaşmada zorluklar yaratılacaktır. Başka bir deyişle, kelimenin aynı ya da bir tek harf ile yazılması durumunda anlam kargaşasına sebebiyet vermiş olacağız. Yeni harflere gerek duymadan, iki harfin kombinasyonu ile bu sorun, kolaylıkla halledilebilir. Aşağıda, bu konu ile ilgili açıklayıcı örnekler vererek, konuyu açıklamaya çalışacağız. Okuyucu kelimeleri okurkan, farklı yazım biçimi ile anlama kolaylığı yarattığını farkedecektir. K - Kh ses karşılaştırmasına örnekler:
· Khalikê (khaliçê) mı goşt poto, hama kal mando: Dedemin pişirdiği et, tam pişmemiş. · Khulık, kulık ra nêaseno: Yara, külahdan gözükmüyor. · Khıla mı kıle gureta, destê xo vêso: Annemi alev sarmış ve eli yanmış. · Kherre, kerre kena pak: Sağır kadın pası temizliyor. · Khuli, çê de kuli guretê xo ver: Yara, evdeki herkesi sarmış. P - Ph ses karşılaştırmasına örnekler :
· Cênike çêna xu phaçi kena: Kadın kızını öpüyor. · Çêneke phale kena pak: Kız deri pasını temizliyor. · Kemera phane zaf gırana: Yassı taş çok ağırdır. · Layık phane herdi bi: Çocuk yüz üstü yere serildi. T - Th ses karşılaştırmasına örnekler
· Bajiye mı thejiya: kolum uyuştu. · Talê mıra, sae thal veciye: Şansımdan, elma acı çıktı. · Thamê goşti vuriyo: Etin tadı değişmiş. · Thon, tham dano çorba: Kemik iliği çorbaya tad veriyor. · Nu sene thamo, tam nêzon: Nasıl bir tad olduğunu tam bilemiyorum. Görüldüğü gibi kombinasyon yardımıyla ses farklarını rahatlıkla ayırt edebiliyoruz. Bunu yapmayıp tek bir harf kullanmamız halinde, bu kolaylığı yaratmayacağımız gibi, okunan yazıyı anlayamayız da. Kombinasyon çözümünü kullanamazsak, aynı yazılan, fakat iki ayrı anlam veren sözcükleri aynı sesle okumak durumunda kalırız. Bu da anlam kargaşası yaratacaktır. Örneğin: kal (çiğ), kal (yaşlı), kıle (alev), kıle (anne), paç (bez), paç (öpücük), pale (semer), pale (deri pası), teji (taze), teji (uyuşma), ton (ton), ton (ilik), vs.. V. DERS BAZI SESLERİN YAZIMINDA DİKKAT EDİLECEK KURALLAR: Zazaca’da bazı harflerin, önüne geldikleri sesli harflere göre farklı seslere takabül ettiğini yukarıdaki C ve Ç harflerinden öğrendik. Bunun için kurallara dikkat edildiğinde, okumada herhangi bir sorunun doğamayacağını düşünüyoruz. Aşağıda ise, önüne geldikleri ünlü harflere göre yazımında dikkat edilmesi gereken harfler üzerinde duracağız: S ve Ş harfleri Zazaca'da S ve Ş harfleri Türkçe'den farklı olarak önlerine geldikleri sessli harflere göre farklıklar gösterirler. Örneğin: (a-e-ı-o-u) sesli harflerinden önce (Ş) harfinin değil de, (S) harfinin geleceğini aşağıdaki kuraldan öğrenmiş olacağız.. Aynı şekilde (ê-i-ü) sesli harflerinden önce de (S) harfi değil (Ş) harfi gelir. Yani (S) sessiz harfinden sonra gelecek sesli harfler ile, (Ş) sessiz harfinden sonra gelecek sesli harfler aynı sesli harfler değildir.
· Demek ki, kendisinden sonra şu sesli harfler (a, e, ı, o, u) geldiğinde (S) sesi ya da harfi ile okumamız ve yazmamız gerekir. Örnek: (sar, ser, sırr, sodır, sur vs.). · Kendisinden sonra şu sesli harfler (ê, i, ü) geldiğinde ise (Ş) sesi ya da harfi ile okumamız ve yazmamız gerekir. Örnek: (şêr, şir, şiane, şütene vs.) S sesinden sonra gelen sesli harflere dikkat edin!:
Ş sesinden sonra gelen sesli harflere dikkat edin!:
VI. DERS Kendisinden sonra gelen sesli harfe göre bir başka harfe dönüşen sessiz harfler: Z ve J harfleri Zazaca'da Z ve J harflerinin, (s ve ş örneğinde olduğu gibi Türkçe'den farklı olarak) kendinden sonra gelen sesli harflere göre değişebileceğini bilmek gerekir. Bu nedenle yazarkan bu kurala dikkat etmeliyiz. Bir kelimenin içindeki (Z) harfi, aynı kelimenin çoğulu durumunda (J) harfine dönüşebilir. Örneğin: Zazaca’da (a-e-ı-o-u) harflerinden önce J harfi gelmez. Aynı şekilde (ê-i-ü) sesli harflerinden önce de Z harfi gelmez. Görüldüğü gibi kural, S ve Ş harf örneklerindeki gibidir. Fakat burada (S ve Ş) örneklerinden daha farklı bir kural daha söz konusudur. Tekil bir kelimedeki (S) sesi, çoğulu durumda (J) sesine dönüşüyor.
· Z harfi şu sesli harflerden önce gelirse, Türkçe’deki sese karşılık düşer: Bu sesli harfler şunlardır: (a, e, ı, o, u). Örnek: (zar, zel, zıme, zor, zure) · Kural: Tekil bir kelime içindeki (Z) sesi, çoğul halde Türkçe’deki ( J ) sesine dönüşür. Örnekler:
Not: Görüldüğü gibi (Z) harfi, sonuna geldiği sesli harfe göre (J) sessiz harfine dönüşebiliyor. Kelimenin tekil durumundaki (Z) harfi, aynı kelimenin çoğul olması durumunda (J) sesine dönüşüyor. Çünkü çoğul durumda sesli harfler değişmektedir. VII. DERS Zazaca’da (KH) ile (Q) sesi arasında çok yakın bir benzerlik vardır. Bu nedenle, çoğu zaman farkında olmadan ya yanlış okuruz ya da yanlış yazarız. Aşağıda bu ses benzerliklerini veren kelimelere, örnekler vereceğiz: Kh ve Q ses karşılaştırmasına örnekler Zazaca’da (kh) ve (q) sesleri biribirine oldukça yakındır. Bu yakınlığa rağmen bu sesleri tek bir harf ile ifade edemeyiz. Bu sesleri aynı harf ile yazmaya kalkarsak, anlam kargaşasına sebebiyet veririz. Aşağıdaki örnekleri okuyup karşılaştırarak, aralarındaki ses farklarını görebiliriz.
o Khalê ma xetu kaykenê: Yaşlılarımız kağıt oynuyorlar. o Qalê kami kenê?: Kimden bahsediyorsunuz? o Khulê qorê mı hona wes nêbiyo: Bacağımın yarası henüz iyileşmemiş. o Qulê Dêrsımi zaf tengiye anta: Dersim insanı çok zorluk (darlık) çekmiştir. o Kher fam nêkeno, nano pa: Sağır duymaz, uydurur. o Miya qerê biya vind: Kara koyun kaybolmuş. Dikkat edilirse (kh) ve (q) sesleri biribirinden farklıdır. Yazım alanında bu harflerden sadece (Q) harfini almamız durumunda, kelime anlamlarının kavranmasında zorluklar çekilir. Bu nedenle yazılanların kolaylıkla anlaşılabilmesi için (kh) kombinasyonunu kullanmak, anlamak ve iletişim açısından oldukça kolaylıklar sağlar. (KH) sesini bir tek harf, yani (K) harfi ile de şekillendiremeyiz. Çünkü (K) sesi, (KH) sesinden tamamen ayrı bir sestir. Ayrıca iki sesi de (K) harfi ile yazmamız durumunda okuma ve iletişimde (KH) kombinasyonunun sağladığı kolaylığı elde edemeyiz. Bunu kavramak için IV. dersteki örneklere tekrar bakmakta yarar var. SONUÇ OLARAK Umarım bu açıklamalar ve belirtilen kurallar Zazaca okuyup yazmanızda epeyce yardımcı olmuş ve bu konuda sizlere ceseret vermiştir. Bir halkın yaşamasına can veren ve kültürün önemli bir parçası olan dilin önemi konusunda Schiller şunları söyler: "Dil bir ulusun aynasıdır. Bu aynaya baktığımız zaman, orada kendimizin gerçek yankısını görürüz." Demek ki, dili olmayan hiç bir halktan bahsedilemez. Ya da nerede bir dil varsa orada bir halk vardır. Zaza (Kırmanc-Dımıli) halkından bahsediyorsak, bir dilden de bahsetmek gerekiyor. Politik kaygılarımızı bir yana bırakarak, bu dilin yaşamda yer almasına; günlük anlaşma aracı olarak yeniden ayakları üzerine oturtulmasına yönelik çaba göstermek son derece önemlidir. Bir dilin ölmesi karşısında durağan ve seyirci kalarak beklemek, insani ve hümaniter bir davranış olmasa gerek. Öyleyse, Zaza halkının yaşaması ve tanınması için Zaza dilinin korunmasına ve geliştirilmesine son derece ihtiyaç vardır. Çünkü, “Dil düşüncenin aracıdır. Dilsiz düşünülmez.” (Nurullah Ataç) ya da “Kendi dilini unutan bir halk, insanlık cemaatinde söz hakkını kaybeder ve halklar sahnesinde kendisine susma rolü verilir.“ ( Fr. L. Jahn) Herkesin bu bilinçle çaba göstereceğini ve üzerine düşeni yapacağını umuyorum. Konfüçyüs, “Bir ülkeyi yönetmeye çağrılsaydınız, yapacağınız ilk iş ne olurdu?” sorusuna şöyle cevap verir. :“Hiç şüphesiz dili gözden geçirmekle işe başlardım. Dil kusurlu olursa, sözcükler düşünceyi iyi anlatamaz. Düşünce iyi anlatılmazsa yapılması gereken şeyler doğru yapılmaz. Ödevler gereği gibi yapılmazsa, töre ve kültür bozulur.” "En azından üç dil bileceksin En azından üç dilde düşünüp rüya görceksin En azından üç dil Birisi ana dilin Elin ayağın kadar senin Ana sütü gibi tatlı Ana sütü gibi bedava Ninniler, masallar da caba" sı… (B.Rahmi Eyüboğlu) “HER WAS KOKÊ XO SER ROWENO, HER THEYR JİANÊ XODE WANENO.” “Her ot kökü üzerinde biter, her kuş kendi dilinde öter.” Not = Alıntıdır... |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||